Akcent

Ruchomy akcent w języku litewskim sprawia problemy nie tylko cudzoziemcom, ale i samym Litwinom. Zmienia się on często w obrębie jednego słowa, a reguły tych zmian są dość skomplikowane. Poniżej przedstawię jednak parę z nich:

Czasowniki

W przypadku czasowników akcent w większości form pozostaje taki jak w bezokoliczniku. Zmiany zachodzić mogą jedynie w formach czasu przeszłego i teraźniejszego.

  • W czasownikach z przedrostkiem per- akcent pada zawsze na ten przedrostek, np. perskaityti - przeczytać.

  • W czasownikach o bezokoliczniku z końcówką -ti akcent zwykle pada niezmiennie na tę samą sylabę, lecz w 1 i 2 osobie lp. czasu przeszłego może (ale nie musi) padać również na ostatnią sylabę, np. laukti - laukiu - laukia - laukiau - lau (czekać - czekam - czeka - czekałem - czekał). Do wyjątków należą czasowniki z dowolnym przedrostkiem, gdzie w formach czasu teraźniejszego i przeszłego akcent może padać na ostatnią sylabę tego przedrostka, np. išgerti - išgeria - išgė (wypić - wypija - wypił), sektis - nesiseko - nesiseko (powodzić się - nie powodzi się).

  • W przypadku bezokoliczników na -ėti akcent pada na przedostatnią sylabę (-ė-). W formach czasu teraźniejszego w 1 i 2 os. liczby pojedynczej akcent pada albo na ostatnią sylabę tematu, np. norėti - noriu (chcieć - chcę), albo na końcówkę, np. galėti - galiu (móc - mogę). W pozostałych formach czasu teraźniejszego akcent pada zwykle na ostatnią sylabę tematu, np. galėti - gali, norėti - nori. Jeśli przed czasownikiem znajduje się przedrostek, akcent może niekiedy padać na niego, np. padėti - padedu (pomagać - pomagam). W czasie przeszłym akcent zwykle pada we wszystkich formach na tę samą sylabę, co w bezokoliczniku, tj. galėti - galėjau - galėjo (móc - mogłem - mógł), padėti - padėjau - padėjo (pomóc - pomogłem - pomógł). Jeśli głoska -ė- zostaje zachowana we wszystkich formach czasownika, wówczas akcent niezmiennie na nią pada, np. didėti - didėju - didėja - didėjau - didėjo (powiększać się - powiększam się - powiększa się - powiększałem się - powiększał się).

  • W przypadku bezokoliczników na -yti akcent zwykle pada niezmiennie na przedostatnią sylabę, np. varyti (pędzić), choć są wyjątki, np. valgyti (jeść). W 1 i 2 os. czasu teraźniejszego i przeszłego akcent pada na końcówkę, a w pozostałych formach tych czasów na ostatnią sylabę tematu, tj. skaityti - skaitau - skaito - skaičiau - skai (czytać - czytam - czyta - czytałem - czytał), rašyti - rašau - rašo - rašiau - rašė (pisać - piszę - pisze - pisałem - pisał).

    Jeżeli czasownik odmienia się według schematu (-ija, -ijo), wówczas akcent jest stały, np. ginčyti - ginčiju - ginčija - ginčijau - ginčijo (zaprzeczać - zaprzeczam - zaprzecza - zaprzeczałem - zaprzeczał).

  • W przypadku bezokoliczników na -oti akcent zwykle pada we wszystkich formach na -o, o ile zostaje ono zachowane, np. kartoti - kartoju - kartoja - kartojau - kartojo (powtarzać - powtarzam - powtarza - powtarzałem - powtarzał), ale šypsotis - šypsausi - šypsosi - šypsojausi - šypsojosi (uśmiechać się - uśmiecham się - uśmiecha się - uśmiechałem się - uśmiechał się), a także ieškoti - ieškau - ieško - ieškojau - ieškojo (szukać - szukam - szuka - szukałem - szukał).

  • W przypadku bezokoliczników na -uoti i -auti akcent pada na przedostatnią sylabę z wyjątkiem 1 i 2 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego, tj. planuoti - planuoju - planuoja - planavau - planavo (planować), keliauti - keliauju - keliauja - keliavau - keliavo (podróżować).

Jedynym wyjątkiem, w którym akcent pada na końcówkę w 3 osobie obu liczb czasu teraźniejszego jest czasownik būti (być) - yra (jest, są).


Rzeczowniki i przymiotniki

Doszukano się czterech rodzajów akcentowania rzeczowników i przymiotników. Istnieją jednak pewne żelazne reguły:

  • W przypadku rzeczowników i przymiotników rodzaju męskiego zakończonych na nieakcentowane końcówki -as i -is akcent nie pada nigdy na końcówkę w mianowniku, dopełniaczu, celowniku, bierniku i wołaczu liczby pojedynczej, tj. vyras - vyro - vyrui - vyrą - vyre (mężczyzna), Jonas - Jono - Jonui - Joną - Jonai (Jan), medis - medžio - medžiui - medį - medi (drzewo).

  • Podobna reguła dotyczy rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na -ys, z tym że końcówka ta akcentowana jest w mianowniku i wołaczu, np. arklys - arklio - arkliui - arklį - arkly (koń).

  • W przypadku rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na -us akcent nigdy nie pada na końcówkę w celowniku i bierniku liczby pojedynczej oraz mianowniku liczby mnogiej (o ile kończy się on na -ūs), np. sūnus - sūnui - sūnų - sūnūs (syn), lecz viršus - viršui - viršų - viršai (wierzch).

  • Dla rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na -a, -ė oraz rzeczowników obu rodzajów z akcentowaną końcówką -is akcent nigdy nie pada na końcówkę w celowniku i bierniku liczby pojedynczej, a także mianowniku liczby mnogiej, np. žiema - žiemai - žiemą - žiemos (zima), gėlė - gėlei - gėlę - gėlės (kwiat), pilis - piliai - pilį - pilys (zamek). W wołaczu liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -a, -ė akcent również nie pada na ostatnią sylabę (nawet jeśli w mianowniku jest inaczej), np. žiema - žiema, gėlė - gėle. W wołaczu liczby pojedynczej akcent pada na końcówkę tylko w przypadku rzeczowników zakończonych na -is, tj. pilis - pilie, ale žiema - žiema oraz gėlė - gėle.

  • W przypadku rzeczowników zakończonych na -uo akcent nigdy nie pada na końcówkę w celowniku i bierniku liczby pojedynczej, np. vanduo - vandeniui - vandenį (woda).

  • Dla przymiotników (a także niektórych zaimków, imiesłowów i liczebników porządkowych) obowiązują podobne reguły, z tym że w ich przypadku akcent również może padać na końcówkę celownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego, np. baltas - baltam (biały).

  • Przymiotniki w rodzaju nijakim zawsze zachowują akcent formy męskiej, tj. geras - gera (dobry).

  • Jeżeli przymiotnik należy do grupy pierwszej (akcent stały), wówczas również jego forma określona we wszystkich przypadkach zachowuje akcent na tej samej sylabie. W przeciwnym razie w formie określonej akcentuacja poszczególnych form jest taka jak w przykładzie gerasis (dobry), przedstawionym w dziale poświęconym przymiotnikom i przysłówkom. Ta sama zasada dotyczy wyjątkowo także przymiotników raudonas - raudonasis (czerwony) oraz ankstyvas - ankstyvasis (wczesny), których forma nieokreślona wykazuje jednak stały akcent.


Rzeczowniki i przymiotniki (grupa 1)

Do tej grupy należą słowa o stałym akcencie.

liczba pojedyncza
M. mokslas brolis liaudis organizacija
D. mokslo brolio liaudies organizacijos
C. mokslui broliui liaudžiai organizacijai
B. mokslą bro liaudį organizaciją
N. mokslu broliu liaudimi organizacija
Ms. moksle brolyje liaudyje organizacijoje
W. moksle broli liaudie organizacija
liczba mnoga
M. mokslai broliai liaudys organizacijos
D. mokslų brolių liaudžių organizacijų
C. mokslams broliams liaudims organizacijoms
B. mokslus brolius liaudis organizacijas
N. mokslais broliais liaudimis organizacijomis
Ms. moksluose broliuose liaudyse organizacijose
W. mokslai broliai liaudys organizacijos

Do tej grupy należy m.in. większość rzeczowników zakończonych na -aitis, -aitė, -orius, -orė, -ojas, -ėjas,-oja, -ėja, -ėčia, -ėnas,-yba, -ybė, -iena, -cija, -sija, -ika, -zija, -ovė, -onis, -onė,-ena, -ytė, -ytis, -ynas, -yna, -ymas, -avimas, a także z przedrostkami per-, apy-, aki-, ant-, at-, ata-, ato-, nuo-, į-, in-, iš-, pa-, po-, pra-, prie-, prieš-, są-, sam-, san-, už- i užuo- (o ile akcent pada na jedną z sylab tych przedrostków) oraz przymiotników zakończonych na -ėtas, -ytas, -ingas, -iškas, -yvas, -okas, -opas, -otas, -uotas, -uistas oraz przymiotników w stopniu najwyższym (-ausias), jak i z przedrostkami apy-, aki-, po- oraz prie. Niekiedy do tej grupy należą również rzeczowniki zakończone na -inkas, -inkė i -ėlis, -ėlė (o ile nie są to formy zdrobniałe) oraz przymiotniki zakończone na -inis.


Rzeczowniki i przymiotniki (grupa 2)

W słowach tej grupy akcent przeskakuje z ostatniej sylaby tematu na ostatnią sylabę końcówki. W większości form pada on na przedostatnią sylabę z wyjątkiem biernika liczby mnogiej oraz form mianownika, narzędnika i miejscownika liczby pojedynczej zakończonych na pojedynczą krótką samogłoskę.

liczba pojedyncza
M. raštas mergina skaičius u
D. rašto merginos skaičiaus upės
C. raštui merginai skaičiui upei
B. raštą mergi skaičių u
N. raštu mergina skaičiumi upe
Ms. rašte merginoje skaičiuje upėje
W. rašte mergina skaičiau upe
liczba mnoga
M. raštai merginos skaičiai upės
D. raštų mergi skaičių upių
C. raštams merginoms skaičiams upėms
B. raštus merginas skaičius upes
N. raštais merginomis skaičiais upėmis
Ms. raštuose merginose skaičiuose upėse
W. raštai merginos skaičiai upės

Do tej grupy należy m.in. większość rzeczowników zakończonych na -ainis, ainė, -alius, -alė, -ienė, -ietis, -ikas, -uvė, -atvė, -ykla, -yklė, -iklis, -ynė, -ystė, -imas,-umas, -uotis, -uotė, -oklis, -oklė, -uoklis, -uoklė, -tukas, -ūnas, a także większość zdrobnień zakończonych na -elė, -ėlė, -ėlis, -elis, -iukas, -iukė oraz przymiotniki zakończone na -ainis, -ėlis, -onis, -ukas, -ulis, -utis i niektóre zakończone na -inis.


Rzeczowniki i przymiotniki (grupa 3)

Słowa należące do tej grupy mają zmienny akcent, który może padać na pierwszą lub ostatnią sylabę. Na pierwszą sylabę pada on w celowniku i bierniku liczby pojedynczej oraz w bierniku liczby mnogiej. Na ostatnią sylabę pada zawsze w miejscowniku liczby pojedynczej oraz dopełniaczu, celowniku, narzędniku i miejscowniku liczby mnogiej.

liczba pojedyncza
M. lietus traukinys akmuo storas, stora
D. lietaus traukinio akmens storo, storos
C. lietui traukiniui akmeniui storam, storai
B. lietų traukinį akmenį sto
N. lietumi traukiniu akmeniu storu, stora
Ms. lietuje traukinyje akmenyje storame, storoje
W. lietau traukiny akmenie storas, stora
liczba mnoga
M. lietūs traukiniai akmenys stori, storos
D. lietų traukinių akmenų storų
C. lietums traukiniams akmenims storiems, storoms
B. lietus traukinius akmenis storus, storas
N. lietumis traukiniais akmenimis storais, storomis
Ms. lietuose traukiniuose akmenyse storuose, storose
W. lietūs traukiniai akmenys stori, storos

Do trzeciej grupy należą m.in. rzeczowniki z przyrostkami mianownika liczby pojedynczej -alas, -esys, -inas, -inys, -inė, -mena, -muo, -ulas, -ulys, -uma, -urys, poza tym rzeczowniki z przyrostkami akcentowanymi na ostatnią sylabę -atis, -ėlė oraz niektóre rzeczowniki z końcówką -ys i niektóre rzeczowniki i przymiotniki zakończone na -us. Ponadto wśród przymiotników należących do tej grupy da się wyodrębnić te, które mają przyrostki -anas, -imas i -inas, oraz te, które rozpoczynają się akcentowanymi przedrostkami ap-, at-, į-, iš-, nuo-, pa-, pra- i už-.


Rzeczowniki i przymiotniki (grupa 4)

W słowach tej grupy akcent przeskakuje z ostatniej sylaby na przedostatnią. Na przedostatnią sylabę akcent pada jedynie w tych przypadkach, które zostały omówione w powyższych "żelaznych" regułach, a w pozostałych na ostatnią.

liczba pojedyncza
M. draugas daina gėlė gražus,
graži
D. draugo dainos gėlės gražaus,
gražios
C. draugui dainai gėlei gražiam,
gražiai
B. drau dai gė gražų,
gražią
N. draugu daina gėle gražiu,
gražia
Ms. drauge dainoje gėlėje gražiame,
gražioje
W. drauge daina gėle gražus,
graži
liczba mnoga
M. draugai dainos gėlės gražūs,
gražios
D. draugų dainų gėlių gražų
C. draugams dainoms gėlėms gražiems,
gražioms
B. draugus dainas gėles gražius,
gražias
N. draugais dainomis gėlėmis gražiais,
gražiomis
Ms. drauguose dainose gėlėse gražiuose,
gražiose
W. draugai dainos gėlės gražūs,
gražios

Do czwartej grupy należą m.in. niektóre rzeczowniki z końcówką mianownika liczby pojedynczej -ys oraz niektóre rzeczowniki i przymiotniki z końcówką -us. Do tej grupy należą przede wszystkim słowa dwusylabowe, a także niektóre wielosylabowe nazwy geograficzne (np. Alytus), jak i wielosylabowe nazwiska litewskie w liczbie mnogiej (np. Giedraičiai), które jednak w liczbie pojedynczej odmieniane są według schematu pierwszego (tj. Giedraitis). Wśród przymiotników należących do tej grupy da się wyodrębnić te, które rozpoczynają się nieakcentowanymi przedrostkami ap-, at-, į-, iš-, nuo-, pa-, pra-, prie-, su- i už-. Ponadto do tej grupy należą wszystkie przymiotniki w stopniu wyższym (przyrostek -esnis), z tym że w ich przypadku w mianowniku i wołaczu liczby pojedynczej obu rodzajów akcent pada na przedostatnią sylabę (tj. geresnis, geresnė - lepszy, lepsza).