Akcent

Ruchomy akcent w języku litewskim sprawia problemy nie tylko cudzoziemcom, ale i samym Litwinom. Zmienia się on często w obrębie jednego słowa, a reguły tych zmian są dość skomplikowane. Poniżej przedstawię jednak parę z nich:

Czasowniki

W przypadku czasowników akcent w większości form pozostaje taki jak w bezokoliczniku. Zmiany zachodzić mogą jedynie w formach czasu przeszłego i teraźniejszego.

• W czasownikach z przedrostkiem per- akcent pada zawsze na ten przedrostek, np. perskaityti - przeczytać.

• W czasownikach o bezokoliczniku z końcówką -ti akcent zwykle pada niezmiennie na tę samą sylabę, lecz w 1 i 2 osobie lp. czasu przeszłego może (ale nie musi) padać również na ostatnią sylabę, np. laukti - laukiu - laukia - laukiau - laukė (czekać - czekam - czeka - czekałem - czekał). Do wyjątków należą czasowniki z dowolnym przedrostkiem, gdzie w formach czasu teraźniejszego i przeszłego akcent może padać na ostatnią sylabę tego przedrostka, np. išgerti - išgeria - išgėrė (wypić - wypija - wypił), sektis - nesiseko - nesiseko (powodzić się - nie powodzi się).

• W przypadku bezokoliczników na -ėti akcent pada na przedostatnią sylabę (-ė-). W formach czasu teraźniejszego w 1 i 2 os. liczby pojedynczej akcent pada albo na ostatnią sylabę tematu, np. norėti - noriu (chcieć - chcę), albo na końcówkę, np. galėti - galiu (móc - mogę). W pozostałych formach czasu teraźniejszego akcent pada zwykle na ostatnią sylabę tematu, np. galėti - gali, norėti - nori. Jeśli przed czasownikiem znajduje się przedrostek, akcent może niekiedy padać na niego, np. padėti - padedu (pomagać - pomagam). W czasie przeszłym akcent zwykle pada we wszystkich formach na tę samą sylabę, co w bezokoliczniku, tj. galėti - galėjau - galėjo (móc - mogłem - mógł), padėti - padėjau - padėjo (pomóc - pomogłem - pomógł). Jeśli głoska -ė- zostaje zachowana we wszystkich formach czasownika, wówczas akcent niezmiennie na nią pada, np. didėti - didėju - didėja - didėjau - didėjo (powiększać się - powiększam się - powiększa się - powiększałem się - powiększał się).

• W przypadku bezokoliczników na -yti akcent zwykle pada niezmiennie na przedostatnią sylabę, np. varyti (pędzić), choć są wyjątki, np. valgyti (jeść). W 1 i 2 os. czasu teraźniejszego i przeszłego akcent pada na końcówkę, a w pozostałych formach tych czasów na ostatnią sylabę tematu, tj. skaityti - skaitau - skaito - skaičiau - skaitė (czytać - czytam - czyta - czytałem - czytał), rašyti - rašau - rašo - rašiau - rašė (pisać - piszę - pisze - pisałem - pisał).

  Jeżeli czasownik odmienia się według schematu (-ija, -ijo), wówczas akcent jest stały, np. ginčyti - ginčiju - ginčija - ginčijau - ginčijo (zaprzeczać - zaprzeczam - zaprzecza - zaprzeczałem - zaprzeczał).

• W przypadku bezokoliczników na -oti akcent zwykle pada we wszystkich formach na -o, o ile zostaje ono zachowane, np. kartoti - kartoju - kartoja - kartojau - kartojo (powtarzać - powtarzam - powtarza - powtarzałem - powtarzał), ale šypsotis - šypsausi - šypsosi - šypsojausi - šypsojosi (uśmiechać się - uśmiecham się - uśmiecha się - uśmiechałem się - uśmiechał się), a także ieškoti - ieškau - ieško - ieškojau - ieškojo (szukać - szukam - szuka - szukałem - szukał).

• W przypadku bezokoliczników na -uoti i -auti akcent pada na przedostatnią sylabę z wyjątkiem 1 i 2 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego, tj. planuoti - planuoju - planuoja - planavau - planavo (planować), keliauti - keliauju - keliauja - keliavau - keliavo (podróżować).

Jedynym wyjątkiem, w którym akcent pada na końcówkę w 3 osobie obu liczb czasu teraźniejszego jest czasownik būti (być) - yra (jest, są).

Doszukano się czterech rodzajów akcentowania rzeczowników i przymiotników. Istnieją jednak pewne żelazne reguły:

• W przypadku rzeczowników i przymiotników rodzaju męskiego zakończonych na nieakcentowane końcówki -as i -is akcent nie pada nigdy na końcówkę w mianowniku, dopełniaczu, celowniku, bierniku i wołaczu liczby pojedynczej, tj. vyras - vyro - vyrui - vyrą - vyre (mężczyzna), Jonas - Jono - Jonui - Joną - Jonai (Jan), medis - medžio - medžiui - medį - medi (drzewo).

• Podobna reguła dotyczy rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na -ys, z tym że końcówka ta akcentowana jest w mianowniku i wołaczu, np. arklys - arklio - arkliui - arklį - arkly (koń).

• W przypadku rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na -us akcent nigdy nie pada na końcówkę w celowniku i bierniku liczby pojedynczej oraz mianowniku liczby mnogiej (o ile kończy się on na -ūs), np. sūnus - sūnui - sūnų - sūnūs (syn), lecz viršus - viršui - viršų - viršai (wierzch).

• Dla rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na -a, -ė oraz rzeczowników obu rodzajów z akcentowaną końcówką -is akcent nigdy nie pada na końcówkę w celowniku i bierniku liczby pojedynczej, a także mianowniku liczby mnogiej, np. žiema - žiemai - žiemą - žiemos (zima), gėlė - gėlei - gėlę - gėlės (kwiat), pilis - piliai - pilį - pilys (zamek). W wołaczu liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -a, -ė akcent również nie pada na ostatnią sylabę (nawet jeśli w mianowniku jest inaczej), np. žiema - žiema, gėlė - gėle. W wołaczu liczby pojedynczej akcent pada na końcówkę tylko w przypadku rzeczowników zakończonych na -is, tj. pilis - pilie, ale žiema - žiema oraz gėlė - gėle.

• W przypadku rzeczowników zakończonych na -uo akcent nigdy nie pada na końcówkę w celowniku i bierniku liczby pojedynczej, np. vanduo - vandeniui - vandenį (woda).

• Dla przymiotników (a także niektórych zaimków, imiesłowów i liczebników porządkowych) obowiązują podobne reguły, z tym że w ich przypadku akcent również może padać na końcówkę celownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego, np. baltas - baltam (biały).

• Przymiotniki w rodzaju nijakim zawsze zachowują akcent formy męskiej, tj. geras - gera (dobry).

• Jeżeli przymiotnik należy do grupy pierwszej (akcent stały), wówczas również jego forma określona we wszystkich przypadkach zachowuje akcent na tej samej sylabie. W przeciwnym razie w formie określonej akcentuacja poszczególnych form jest taka jak w przykładzie gerasis (dobry), przedstawionym w dziale poświęconym przymiotnikom i przysłówkom. Ta sama zasada dotyczy wyjątkowo także przymiotników raudonas - raudonasis (czerwony) oraz ankstyvas - ankstyvasis (wczesny), których forma nieokreślona wykazuje jednak stały akcent.

Rzeczowniki i przymiotniki (grupa 1)

Do tej grupy należą słowa o stałym akcencie.

Do tej grupy należy m.in. większość rzeczowników zakończonych na -aitis, -aitė, -orius, -orė, -ojas, -ėjas,-oja, -ėja, -ėčia, -ėnas,-yba, -ybė, -iena, -cija, -sija, -ika, -zija, -ovė, -onis, -onė,-ena, -ytė, -ytis, -ynas, -yna, -ymas, -avimas, a także z przedrostkami per-, apy-, aki-, ant-, at-, ata-, ato-, nuo-, į-, in-, iš-, pa-, po-, pra-, prie-, prieš-, są-, sam-, san-, už- i užuo- (o ile akcent pada na jedną z sylab tych przedrostków) oraz przymiotników zakończonych na -ėtas, -ytas, -ingas, -iškas, -yvas, -okas, -opas, -otas, -uotas, -uistas oraz przymiotników w stopniu najwyższym (-ausias), jak i z przedrostkami apy-, aki-, po- oraz prie. Niekiedy do tej grupy należą również rzeczowniki zakończone na -inkas, -inkė i -ėlis, -ėlė (o ile nie są to formy zdrobniałe) oraz przymiotniki zakończone na -inis.

Rzeczowniki i przymiotniki (grupa 2)

W słowach tej grupy akcent przeskakuje z ostatniej sylaby tematu na ostatnią sylabę końcówki. W większości form pada on na przedostatnią sylabę z wyjątkiem biernika liczby mnogiej oraz form mianownika, narzędnika i miejscownika liczby pojedynczej zakończonych na pojedynczą krótką samogłoskę.

Do tej grupy należy m.in. większość rzeczowników zakończonych na -ainis, ainė, -alius, -alė, -ienė, -ietis, -ikas, -uvė, -atvė, -ykla, -yklė, -iklis, -ynė, -ystė, -imas,-umas, -uotis, -uotė, -oklis, -oklė, -uoklis, -uoklė, -tukas, -ūnas, a także większość zdrobnień zakończonych na -elė, -ėlė, -ėlis, -elis, -iukas, -iukė oraz przymiotniki zakończone na -ainis, -ėlis, -onis, -ukas, -ulis, -utis i niektóre zakończone na -inis.

Rzeczowniki i przymiotniki (grupa 3)

Słowa należące do tej grupy mają zmienny akcent, który może padać na pierwszą lub ostatnią sylabę. Na pierwszą sylabę pada on w celowniku i bierniku liczby pojedynczej oraz w bierniku liczby mnogiej. Na ostatnią sylabę pada zawsze w miejscowniku liczby pojedynczej oraz dopełniaczu, celowniku, narzędniku i miejscowniku liczby mnogiej.

Do trzeciej grupy należą m.in. rzeczowniki z przyrostkami mianownika liczby pojedynczej -alas, -esys, -inas, -inys, -inė, -mena, -muo, -ulas, -ulys, -uma, -urys, poza tym rzeczowniki z przyrostkami akcentowanymi na ostatnią sylabę -atis, -ėlė oraz niektóre rzeczowniki z końcówką -ys i niektóre rzeczowniki i przymiotniki zakończone na -us. Ponadto wśród przymiotników należących do tej grupy da się wyodrębnić te, które mają przyrostki -anas, -imas i -inas, oraz te, które rozpoczynają się akcentowanymi przedrostkami ap-, at-, į-, iš-, nuo-, pa-, pra- i už-.

Rzeczowniki i przymiotniki (grupa 4)

W słowach tej grupy akcent przeskakuje z ostatniej sylaby na przedostatnią. Na przedostatnią sylabę akcent pada jedynie w tych przypadkach, które zostały omówione w powyższych "żelaznych" regułach, a w pozostałych na ostatnią.

Do czwartej grupy należą m.in. niektóre rzeczowniki z końcówką mianownika liczby pojedynczej -ys oraz niektóre rzeczowniki i przymiotniki z końcówką -us. Do tej grupy należą przede wszystkim słowa dwusylabowe, a także niektóre wielosylabowe nazwy geograficzne (np. Alytus), jak i wielosylabowe nazwiska litewskie w liczbie mnogiej (np. Giedraičiai), które jednak w liczbie pojedynczej odmieniane są według schematu pierwszego (tj. Giedraitis). Wśród przymiotników należących do tej grupy da się wyodrębnić te, które rozpoczynają się nieakcentowanymi przedrostkami ap-, at-, į-, iš-, nuo-, pa-, pra-, prie-, su- i už-. Ponadto do tej grupy należą wszystkie przymiotniki w stopniu wyższym (przyrostek -esnis), z tym że w ich przypadku w mianowniku i wołaczu liczby pojedynczej obu rodzajów akcent pada na przedostatnią sylabę (tj. geresnis, geresnė - lepszy, lepsza).