Czasowniki w j.litewskim (część 2)
Imiesłowy
Język litewski oferuje niezwykłe bogactwo imiesłowów. Wymienione zostaną tu najważniejsze wraz ze sposobem ich użycia.
1. Imiesłów czynny czasu teraźniejszego
Tworzy się go za pomocą -ntis dodawanej do 3 os. czasu teraźniejszego (od tej formy przejmowany jest również akcent). Jeżeli jest to czasownik 3 koniugacji, wówczas o staje się a. Występuje on również w języku polskim, np. kalbantis - mówiący. Odmienia się go w następujący sposób:
| r.m., l.p. | r.ż., l.p. | r.m., l.mn. | r.ż., l.mn. | |
| M. | kalbantis | kalbanti | kalbantys | kalbančios |
| D. | kalbančio | kalbančios | kalbančių | kalbančių |
| C. | kalbančiam | kalbančiai | kalbantiems | kalbančioms |
| B. | kalbantį | kalbančią | kalbančius | kalbančias |
| N. | kalbančiu | kalbančia | kalbančiais | kalbančiomis |
| Msc. | kalbančiame | kalbančioje | kalbančiuose | kalbančiose |
Istnieją jeszcze specjalne (krótkie) formy mianownika rodzaju męskiego liczby pojedynczej i mnogiej: kalbąs i kalbą. Formy te wykorzystywane są w tzw. trybie renarracyjnym, o czym później.
2. Imiesłów czynny czasu przeszłego
Nie ma on odpowiednika w języku polskim. Używa się go
w roli czasu zaprzeszłego, np. Jisai vakar sakė, kad tokio pavadinimo niekada nebuvo girdėjęs. - Powiedział wczoraj, że takiej nazwy nigdy nie słyszał (por. również tryb renarracyjny).
jako przydawki - wtedy tłumaczy się go za pomocą zdania podrzędnego, np. Mokinys, neišsprendęs uždavinio, gavo dvejetą - Uczeń, który nie rozwiązał zadania, dostał dwójkę.
jako orzecznika, np. Būkime pasiruošę! (Bądźmy przygotowani!).
jako imiesłowu uprzedniego, np. Išėjęs iš namo apsižiurėjau. - Wyszedłszy z domu obejrzałem się.
w trybie renarracyjnym (patrz niżej!).
w roli czasu przeszłego (rzadko) - wtedy tak się go i tłumaczy, np. Esu tavęs seniai nematęs! - Dawno cię nie widziałem!.
Imiesłów ten jest tworzony od tematu czasu przeszłego i odmienia się w sposób następujący (przykład: kalbėjęs - ten, który mówił). Akcent jest identyczny, jak w przypadku 3.os. czasu przeszłego. Należy pamiętać, że ostatnia spółgłoska czasowników drugiej koniugacji jest miękka, a więc wymaga postawienia niezgłoskotwórczego i przed samogłoskami twardymi, takimi jak u, a spółgłoski t, d zamieniane są na č, dž. Przykład: skaitė (czytał) - skaitęs, ale skaičiusi.
| r.m., l.p. | r.ż., l.p. | r.m., l.mn. | r.ż., l.mn. | |
| M. | kalbėjęs | kalbėjusi | kalbėję | kalbėjusios |
| D. | kalbėjusio | kalbėjusios | kalbėjusių | kalbėjusių |
| C. | kalbėjusiam | kalbėjusiai | kalbėjusiems | kalbėjusioms |
| B. | kalbėjusį | kalbėjusią | kalbėjusius | kalbėjusias |
| N. | kalbėjusiu | kalbėjusia | kalbėjusiais | kalbėjusiomis |
| Msc. | kalbėjusiame | kalbėjusioje | kalbėjusiuose | kalbėjusiose |
3. Tryb renarracyjny
Tryb ten nie ma odpowiednika w języku polskim. Służy on w celu przekazania cudzej wypowiedzi. Wykorzystywany jest on przede wszystkim w języku pisanym (np. w prasie), w mowie potocznej natomiast stosuje się, podobnie jak w języku polskim, zwykłe formy trybu oznajmującego.
W czasie teraźniejszym i przeszłym wykorzystuje się formy krótkie imiesłowu czynnego odpowiednich czasów, np. Prezidentas sakė ketinąs susitikti su... (Prezydent powiedział, że zamierza się spotkać z...), Jis tau parašęs laišką (On - podobno - napisał list do ciebie), lub Petras teigia, kad jo žmona gerai mokanti anglų kalbą. (Piotr twierdzi, że jego żona dobrze zna język angielski). W bardziej skomplikowanych formach obok imiesłowu powinna stać odpowiednia forma czasownika būti.
Można wykorzystywać również rzadziej używane imiesłowy czynne:
- czasu przyszłego - tworzy się go od 3. osoby czasu przyszłego dodając końcówkę -ąs i odmienia identycznie jak imiesłów czasu teraźniejszego, np. kalbėsiąs od kalbės (będzie mówić).
- czasu przeszłego wielokrotnego - tworzy się go od 3. osoby czasu przeszłego wielokrotnego dodając końcówkę -ęs i odmienia identycznie jak imiesłów czasu przeszłego, np. kalbėdavęs od kalbėdavo (mawiał).
Należy nadmienić, ze powyższe imiesłowy wykorzystywane są prawie wyłącznie w trybie renarracyjnym.
Dla czasownika būti (być) stosowany jest dla czasu teraźniejszego imiesłów esąs, a dla czasu przyszłego imiesłów būsiąs.
4. Imiesłów bierny czasu teraźniejszego
Imiesłów ten tworzy się od tematu czasu teraźniejszego za pomocą końcówki -mas. Odmieniany jest on tak jak przymiotnik. Tłumaczy się go za pomocą polskiego imiesłowu biernego niedokonanego, np. laukti (czekać, oczekiwać) - laukiamas (oczekiwany). Akcent formy głównej pozostaje identyczny jak w 3 os. czasu teraźniejszego, przy czym:
- formy imiesłowów od czasowników trzeciej koniugacji mają akcent stały (grupa 1), np. daryti - daro - daromas - daroma (robić - robi - robiony - robiona).
- formy imiesłowów od czasowników, których forma 3. os. l.p. czasu teraźniejszego - nie licząc przedrostków - są dłuższe niż dwie sylaby, mają akcent stały (grupa 1), np. vadinti - vadina - vadinamas - vadinama (nazywać - nazywa - nazywany - nazywana).
- formy imiesłowów od pozostałych czasowników mają akcent zmienny i odmieniają się jak przymiotniki grupy 3, np. mylėti - myli - mylimas - mylima (kochać - kocha - kochany - kochana).
Za pomocą formy nijakiej imiesłowu (-ma) tworzone są zdania, które tłumaczy się na język polski za pomocą formy bezosobowej się, np. Taip nedaroma - Tak się nie robi.
5. Imiesłów bierny czasu przeszłego
Tworzy się go od tematu bezokolicznika za pomocą końcówki -tas. Jest on odmieniany tak samo jak przymiotnik. Tłumaczy się go za pomocą polskiego imiesłowu biernego dokonanego, np. padaryti (zrobić) - padarytas (zrobiony).
Imiesłowy bierne czasu przeszłego czasowników, których bezokolicznik - nie licząc przedrostków - jest dłuższy niż dwie sylaby - mają akcent stały, padający na tę samą sylabę, jak w bezokoliczniku, np. minėti - minėtas - minėta (wspomnieć - wspomniany - wspomniana). Pozostałe imiesłowy odmieniają się jak przymiotniki grupy 3 lub 4 w zależności od typu akcentu, np. duoti - duotas - duota (3) - (dać - dany - dana), nešti - neštas - nešta (4) - (nosić - noszony - noszona). W przypadku imiesłowów z przedrostkiem grupy 4, akcent pada albo na ten przedrostek, albo na ostatnią sylabę, np. atnešti - atneštas - atnešta (4) - (przynieść - przyniesiony - przyniesiona), ale parduoti - parduotas - parduota (3) - (sprzedać - sprzedany - sprzedana).
Za pomocą formy nijakiej imiesłowu (-ta) tworzone są zdania, które tłumaczy się na język polski za pomocą form bezosobowych czasownika zakończonych na -no, -to, np. atsakymo negauta - odpowiedzi nie otrzymano. Należy jednak zaznaczyć, że forma ta w języku litewskim jest używana rzadziej niż w polskim, przede wszystkim w mowie urzędowej. Polskie formy bezosobowe są zatem zazwyczaj tłumaczone za pomocą strony biernej, np. konferencija buvo atidaryta - otwarto konferencję, dosł. konferencja została otwarta.
6. Imiesłów przysłówkowy współczesny
Tworzy się go podobnie jak imiesłów teraźniejszy czynny, za pomocą końcówki -nt dodawanej do formy 3 os. czasu teraźniejszego (dla czasowników trzeciej koniugacji o staje się a), np. kalbėti (mówić) - kalbant (mówiąc). Można go używać do wyrażenia jednoczesności dwóch wydarzeń, np. Vytautui kalbant aš tylėjau - Gdy Witold mówił, ja milczałem.
Ważne jest, aby podmiot pierwszej czynności wyrażony był w celowniku.
Oprócz tego imiesłów ten jest często wykorzystywany w konstrukcjach, gdzie w języku polskim używamy formy rzeczownikowej lub opisowej, np. Lakiu tavęs ateinant (Czekam na twoje przyjście, dosł. Czekam ciebie przychodząc), Matau ją verkiant (Widzę, jak ona płacze, dosł. Widzę ją płacząc - na tym przykładzie widoczna jest ogromna różnica w wykorzystaniu tego imiesłowu w obu językach. Polskie zdanie sformułowane w ten sposób wskazywałoby, że płacze ta sama osoba, która jest podmiotem zdania, czyli ta, "która widzi", natomiast w zdaniu litewskim chodzi o "tę osobę, którą widzę".)
Istnieje jeszcze drugi typ imiesłowu przymiotnikowego współczesnego, który tworzy się za pomocą końcówki -damas dodawanej do bezokolicznika na miejsce końcówki -ti, np. būti (być) - būdamas (będąc), kalbėti (mówić) - kalbėdamas (mówiąc). Imiesłów ten odmienia się przez rodzaje i liczby, należy więc pamiętać, że w rodzaju żeńskim używa się odpowiednio form: būdama i kalbėdama itp.. Ten imiesłów wykorzystywany jest bardziej w celu wyrażenia okoliczności jednej czynności, a nie równoczesności dwóch, np. Kalbėdamas apie tai, noriu atkreipti jūsų dėmesį į ... - Mówiąc o tym, chciałbym zwrócić Państwa uwagę na... (czyli: przez to, że mówię o tym, chciałbym...)
7. Imiesłów przysłówkowy uprzedni
Tworzy się go podobnie jak imiesłów czynny czasu przeszłego, za pomocą końcówek -us lub -ius dodawanych do tematu czasu przeszłego. Należy pamiętać, że w tym drugim przypadku spółgłoski t, d zamieniane są na č, dž. Przykład: perskaitė (przeczytał) - perskaičius (przeczytawszy). Imiesłowu tego można również używać do określenia kolejności dwóch wydarzeń, np. Grįžus iš kelionės, jis buvo labai laimingas. - Wróciwszy z podróży był bardzo szczęśliwy. Jam grįžus iš kelionės, motina labai apsidžiaugė. - Gdy wrócił z podróży, matka bardzo się ucieszyła.
Tutaj również podmiot czynności uprzedniej, o ile różni się od podmiotu czynności głównej, wyrażany jest w celowniku.