Rzeczowniki

W języku litewskim rzeczowniki, podobnie jak w języku polskim, odmieniają się przez przypadki i liczby. Analogicznie, jak w języku polskim, występuje 7 przypadków, liczba pojedyncza i mnoga, rozróżnia się jednak jedynie dwa rodzaje: męski i żeński (jest to typową cechą języków bałtyckich). W przeciwieństwie do j. polskiego, nie ma znaczenia przy odmianie, czy rzeczownik jest żywotny, czy nie.

Reguły dotyczące akcentowania rzeczowników zostały omówione w osobnym dziale.

Kryteria użycia poszczególnych liczb i przypadków są podobne jak w języku polskim. Należy jedynie pamiętać, że:

• Jeżeli rzeczownik w dopełniaczu odnosi się do innego rzeczownika, wówczas stoi on przed tym rzeczownikiem, np. Lietuvos Respublika - Republika Litwy (dosł. Litwy Republika).

• Przy przeczeniach, podobnie jak w języku polskim, używa się dopełniacza, np. Turiu bilietą - mam bilet. Neturiu bilieto - nie mam biletu. Ponadto dopełniacza używa się znacznie częściej niż jesteśmy do tego przyzwyczajeni dla wyrażenia nieokreślonej ilości lub masy, np. Būna visokių žmonių - bywają różni ludzie (dosł. bywa różnych ludzi). Często też dopełniacza używa się w roli przymiotnika, np. geležinkelio stotis - dworzec kolejowy, lietuvių kalba - język litewski (dosł. dworzec kolei, język Litwinów lub też kolei dworzec, Litwinów język).

• W języku litewskim nie istnieje przyimek dla, dlatego też w tym celu używa się celownika, np. Turiu dovaną Birutei - mam prezent dla Biruty.

• Miejscownik nie łączy się z żadnymi przyimkami, lecz sam w sobie zastępuje polski przyimek w, np. Vilniuje - w Wilnie.

System końcówek jest sztywny, dotyczy to również mianownika. Dlatego też rzeczowniki litewskie zawsze mają w mianowniku określoną końcówkę: -as, -ias, -is, -ys, -us lub -uo (rzadko: -a) dla rodzaju męskiego albo -a, -ė, -is, -uo dla rodzaju żeńskiego.

Dla rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na -as, -is stosuje się następującą odmianę (rzeczowniki zakończone i -ys odmieniają się niemal identycznie jak te na -is):

Uwagi:

• Głoski t lub d wystepujące przed samogłoskami i, y, į, ė, ę, e lub ie zastępowane są przez č lub dž przed i niezgłoskotwórczym np. medis (drzewo) - medžio - medžiui - medį itp., viešbutis (hotel) - viešbučio - viešbučiui - viešbutį itp. Zasada ta dotyczy również wszystkich innych odmian, również i innych części mowy. Dla przypomnienia: i niezgłoskotwórcze to i stojące przed samogłoską (z wyjątkiem e) i pełniące jedynie rolę zmiękczenia poprzedzającej spółgłoski.

• W rzeczownikach zakończonych na -jis, -jys nie pisze się krótkiego i w końcówkach przypadków zależnych, np. atvejis - atvejo (przypadek - przypadku) .

• Miejscownik liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -jas przyjmuje końcówkę -uje, np. vėjas - vėjuje (wiatr - we wietrze), kraujas - kraujuje (krew - we krwi).

• Miejscownik liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -ias przyjmuje końcówkę -yje, np. kelias - kelyje (droga - w drodze).

• Wołacz liczby pojedynczej w przypadku imion przyjmuje końcówkę -ai, np. Petrai - Piotrze. Na tę końcówkę akcent nie pada. Dla rzeczowników zakończonych na -jas końcówką wołacza jest z kolei -au, np. mokytojau (nauczycielu), gelbėtojau - (ratowniku), vėjau - (wietrze). Poza tym rzeczowniki zakończone na -ys lub -ias przyjmują w wołaczu końcówkę -y, np. Stasy! - (Stasiu!), kely! - (drogo!). Dla rzeczowników zdrobniałych zakończonych na -iukas wołacz nie posiada końcówki, np. Kažiukas (Kazik) - Kažiuk! (Kaziu!)

Rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -us i -ius odmieniają się w sposób następujący:

Uwagi:

• Do nielicznych osobliwości należy rzeczownik viršus (wierzch), który w liczbie mnogiej można odmieniać według powyższego schematu (tj. viršūs - viršų - viršums itd.) lub też tak jak rzeczowniki zakończone na -as (tj. viršai - viršų - viršams itd.)

• Formą liczby mnogiej nieregularnego rzeczownika žmogus (człowiek) jest žmonės (ludzie). Słowo to odmienia się w liczbie pojedynczej według wzorca dangus, a w liczbie mnogiej mnogiej według wzorca gėlė.

W rodzaju żeńskim najpowszechniejszymi końcówkami są -a i -ė. Rzeczowniki te odmieniają się w sposób następujący:

Uwagi:

• W rzeczownikach zakończonych na -a akcent pada najczęściej właśnie na tę końcówkę, jednak równie często w dopełniaczu i celowniku liczby pojedynczej, a także w mianowniku i wołaczu liczby mnogiej zmienia położenie. Akcent nie pada nigdy na końcówkę biernika i wołacza liczby pojedynczej. W przypadku rzeczowników zakończonych na -ė jest podobnie, z tym że akcent rzadziej pada na końcówkę w mianowniku liczby pojedynczej. Jeżeli w mianowniku pada na ostatnią sylabę, wówczas jego położenie utrzymuje się w innych przypadkach oprócz biernika i wołacza liczby pojedynczej.

• W przypadku rzeczowników zakończonych na -dė, -tė należy pamiętać, że w dopełniaczu i celowniku liczby mnogiej spółgłoski te zastępowane są przez dž i č, np. kėdė - kėdžių (krzesło - krzeseł), minutė - minučių (minuta - minut).

• Nieliczne rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -a, -ė odmieniają się identycznie jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego o tych końcówkach, np. kolega - kolegos (kolega - koledzy), valkata - valkatos (włóczęga - włóczędzy), elgeta - elgetos (żebrak - żebracy), dėdė - dėdės (wujek - wujkowie) itd.

• Istnieją nieliczne żeńskie rzeczowniki zakończone na -i, np. marti (synowa). Są one jednak "posłuszne" - odmieniają się tak, jakby miały w końcówce -ia, tj. marti - marčios - marčiai itd.

Zostały nam jeszcze najbardziej nieposłuszne rzeczowniki zakończone na -is i -uo (pierwszych nie należy mylić z rzeczownikami rodzaju męskiego zakończonymi na -is nieakcentowane!). Obydwie końcówki spotykane są u rzeczowników obu rodzajów, z tym że pierwsza jest typowa dla rodzaju żeńskiego, a druga dla rodzaju męskiego. Oto odmiana tych nieposłusznych słów na -is:

Uwagi:

• Akis reprezentuje rzeczownik rodzaju żeńskiego, a dantis męskiego.

• Końcówka dopełniacza liczby mnogiej zwykle jest miękka (tak jak w przykładzie akis - akių). Jednak istnieją tu pewne wyjątki, jak np. dantis - dantų, naktis - naktų, žuvis - žuvų, durys - durų, šaknis - šaknų (ząb - zębów, noc - nocy, ryba - ryb, drzwi - drzwi, korzeń - korzeni).

• Należy bezwzględnie przestrzegać reguły transformacji spółgłosek t i d na č i dž i pamiętać, że w dopełniaczu liczby pojedynczej ie jest dwugłoską, a więc nie ma tu i niezgłoskotwórczego.

A oto ostatnia grupa rzeczowników:

Uwagi:

• Jak widać, końcówka -uo odpada, a rzeczowniki przyjmują e + pewną spółgłoskę oraz odmieniają się w sposób przedstawiony powyżej. Spółgłoską łączącą najczęściej jest -n, ale może to być też -r (jak w przypadku sesuo). Wyjątkiem jest rzeczownik rodzaju męskiego mėnuo (miesiąc), który w dopełniaczu liczby pojedynczej przyjmuje nieregularną formę mėnesio i odmienia się dalej jak rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -is.

• Podobnie, jak sesuo odmieniają się nieregularne rzeczowniki moteris (kobieta, dop. moters) i duktė (córka, dop. dukters).

• Należy jeszcze wspomnieć o nieregularnym rzeczowniku Viešpats (Pan Bóg), który odmienia się podobnie (ale nie identycznie) jak zaimek pats (sam), tj. Viešpats - Viešpaties - Viešpačiui - Viešpatį - Viešpačiu - Viešpatyje - Viešpatie.

Nazwiska litewskie

Po nazwisku litewskim można nie tylko dowiedzieć się, jaka jest płeć danej osoby, ale również, jeżeli jest to kobieta, czy jest ona zamężna, czy też nie. Podobne końcówki obowiązywały niegdyś w języku polskim, np. Nowak, Nowakowa, Nowakówna. Poniższe reguły nie dotyczą nazwisk obcych, w tym i Rosjan i Polaków mieszkających na Litwie - do tych nazwisk dodawane są jedynie litewskie końcówki, np. Ivanovas, Ivanova.

• Nazwiska męskie mają końcówki -as, -us, -is, -ys, -a lub -ė, np. Baranauskas, Katkus, Stankevičius, Petraitis, Jablonskis, Kanys, Cvirka, Lapė.

• Nazwiska kobiet niezamężnych mają końcówki -aitė, -utė, iūtė lub -ytė, np. Baranauskaitė, Katkutė, Stankevičiūtė, Petraitytė, Jablonskytė, Kanytė, Cvirkaitė, Lapytė.

• Nazwiska kobiet zamężnych mają końcówkę -ienė, np. Baranauskienė, Katkienė, Stankevičienė, Petraitienė, Jablonskienė, Kanienė, Cvirkienė, Lapienė.